Przyczyny i konsekwencje nadwagi i otyłości

Istotą nadwagi i otyłości jest nadmierny rozwój tkanki tłuszczowej. Nie jest to tylko problem natury estetycznej. Otyłość i nadwaga zwiększają bowiem istotnie ryzyko wystąpienia wielu chorób.

Wiele osób zastanawia się, czy ich waga jest prawidłowa. Na szczęście łatwo można to sprawdzić. Do określenia stanu odżywienia osób dorosłych wykorzystywany jest tzw. wskaźnik masy ciała (Body Mass Index, BMI) odzwierciedlający stosunek masy ciała do wzrostu, według wzoru: masa ciała (kg) / wzrost (m2). Im wyższy jest stopień nadmiernej masy ciała, tym większe stanowi ona zagrożenie dla zdrowia. Wartość BMI pomiędzy 25 a 29,9 kg/m2wskazuje na nadwagę,  otyłość zaś to wartość BMI 30 kg/m2 i powyżej.

Przyczyny nadwagi i otyłości

W genomie ludzkim dominują geny, które sprzyjają magazynowaniu energii w tkance tłuszczowej. Dawniej cecha taka była korzystna z punktu widzenia szans na przeżycie i rozmnażanie człowieka, który jeszcze 100 lat temu miał bardzo ograniczony dostęp do wysokokalorycznego pożywienia (mięso, tłuszcze itp.).

W ciągu ostatniego stulecia nasza dieta oraz styl życia uległy gwałtownej przemianie. Żywność (również ta przetworzona, obfita w tłuszcze i cukry) stała się ogólnie dostępna, a my prowadzimy coraz bardziej siedzący tryb życia. W tym samym czasie budowa genomu ludzkiego nie uległa zmianie. Taki stan rzeczy sprzyja powstawaniu w naszym organizmie stałej nadwyżki energii, tzw. dodatniego bilansu energetycznego, który jest bezpośrednią przyczyną nadwagi i otyłości.

Mając taką wiedzę powinniśmy nauczyć się, jak unikać powstawania zbędnej nadwyżki energii w naszym ciele. Kluczem do sukcesu jest dostrzeżenie nieprawidłowości w naszym stylu życia (w tym szczególnie nieodpowiednich nawyków żywieniowych) i próba ich wyeliminowania.

1. Gęstość energetyczna diety (GED)

Z doświadczenia wiemy, że zjedzenie kotleta schabowego w panierce (przykładowo 130 g) dostarcza organizmowi o wiele więcej energii (kalorii) niż sałatka warzywna o tej samej wadze. Dzieje się tak dlatego, że poszczególne produkty spożywcze znacznie różnią się między sobą gęstością energetyczną. Dla przykładu: tłuszcze charakteryzują się ponad dwukrotnie wyższą gęstością energetyczną niż białka i węglowodany. Z kolei produkty, których głównym składnikiem jest woda (owoce, warzywa) automatycznie zmniejszają dostarczanie zbędnej energii organizmowi ze względu na niski współczynnik GED. Dbajmy zatem, by w naszej diecie zachować odpowiednie proporcje między produktami o niskim i wysokim GED. Najlepiej spożywać posiłki niskotłuszczowe, złożone z warzyw, owoców i gruboziarnistych produktów zbożowych.

2. Częstość posiłków

Powszechną cechą współczesnego sposobu żywienia jest znaczna nieregularność posiłków i chaotyczność ich spożywania. Często, w pośpiechu, zapominamy o śniadaniu, a w ciągu dnia jemy przekąski, które zwykle nie mają większej wartości odżywczej, mają za to wysoki współczynnik GED. Na koniec dnia zwykle jest obfita obiadokolacja.

Badania pokazują, że osoby spożywające posiłki chaotycznie i nieregularnie są bardziej narażone występowanie dodatniego bilansu energetycznego, a w konsekwencji na przyrost masy ciała. Ważne jest więc spożywanie pełnowar­tościowych posiłków w możliwie regularnych odstępach czasu. Naukowcy przykładają olbrzymią wagę do spożywania śniadania. Najbardziej korzystnymi produktami śniadaniowymi są wysokobłonnikowe produkty zbożowe – ich spożywanie nie tylko przyczynia się do utrzymania naszego zdrowia w dobrym stanie, ale także gwarantuje poczucie sytości na dłuższy czas. Niespożywanie śniadania podnosi ryzyko rozwoju nadwagi/otyłości, insulinooporności i cukrzycy typu 2.

3. Nieświadome spożywanie kalorii

Czasami jedząc różne produkty spożywcze, nie wiemy do końca, jaka jest ich faktyczna wartość energetyczna. Nie mamy przez to pełnej kontroli nad dzienną podażą kalorii dla naszego organizmu. Pamiętajmy więc o kilku podstawowych zasadach, które w każdym przypadku pozwolą ograniczyć dzienne spożycie kalorii:

• unikajmy nadmiernego spożycia słodyczy (nie traktujmy ich jako regularnych przekąsek między posiłkami);
• starajmy się zastępować soki owocowe wodą. Wielu z nas pije soki w celu zaspokojenia pragnienia nie pamiętając, że każda szklanka tego napoju dostarcza organizmowi dodatkowe 100 kcal. Rzecz jasna naturalne soki są zdrowe i nie należy z nich całkowicie rezygnować, natomiast w przypadku, gdy chcemy zaspokoić pragnienie niech naszym nawykiem będzie sięganie po wodę niegazowaną;
• starajmy się wyeliminować z naszej diety słodkie napoje (gazowane i niegazowane), inne niż naturalne soki owocowe. Nawyk sięgania po tego rodzaju napoje pojawia się jeszcze w szkole (szczególnie wśród chłopców) i pokutuje potem przez całe życie, ponieważ zwiększa o 60 proc. ryzyko rozwoju otyłości;
• zwracajmy uwagę na zawartość fruktozy w spożywanych produktach, innych niż owoce. Fruktoza dodawana do napojów i przetworzonych produktów staje się źródłem zbędnych kalorii, a do tego pobudza apetyt. Cukier ten w owocach nie ma takiego działania ze względu na niższe stężenie.

4. Sposób przyrządzania potraw

Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu dodatniego bilansu energetycznego jest smażenie – najbardziej rozpowszechniony wśród Polaków sposób termicznego przetwarzania produktów spożywczych. W miarę możliwości należy smażenie zastępować gotowaniem, pieczeniem lub gotowaniem na parze.

5. Mała aktywność fizyczna

Siedzący tryb życia, prowadzony przez większość dorosłej populacji Polaków, uznawany jest za czynnik dwukrotnie zwiększający ryzyko chorób cywilizacyjnych, w tym nadwagi i otyłości. Ulubionym zajęciem Polaków w czasie wolnym jest oglądanie telewizji, na co poświęcają średnio po kilka godzin dziennie. Grozi to nie tylko brakiem ruchu, lecz także zwiększoną konsumpcją (zazwyczaj podjadanie niezdrowych przekąsek) oraz ekspozycją na reklamy telewizyjne produktów spożywczych, których skład nie zawsze sprzyja zdrowiu.

Niezmierne ważne jest więc wyrobienie odpowiednich nawyków związanych z aktywnością fizyczną. Oto kilka prostych porad:

• używaj schodów zamiast windy;
• wykorzystuj czas wolny na spacery, zamiast oglądać telewizję lub siedzieć przed komputerem;
• organizuj wycieczki rowerowe;
• wysiadaj z autobusu jeden przystanek wcześniej, żeby zrobić sobie krótki spacer przed pracą;
• parkuj samochód w pewnym oddaleniu od celu;
• tańcz 10 minut dziennie przy ulubionej muzyce;
• zacznij dzień od kilku ćwiczeń lub wyjdź na spacer przed pracą;
• w czasie oglądania telewizji staraj się być aktywny, np. prasuj, jeźdź na rowerze stacjonarnym lub wykonuj inne ćwiczenia;
• rób w czasie pracy krótkie przerwy na spacer lub ćwiczenia rozciągające.

Powyżej przedstawiono główne przyczyny nadwagi i otyłości wynikające ze stylu życia współczesnego człowieka, w tym nieprawidłowych nawyków żywieniowych. Są oczywiście i inne, np. genetyczne, endokrynologiczne, wynikające z lekoterapii, lub zaburzeń odżywiania o podłożu psychicznym. Natomiast niewątpliwie najpowszechniejszą przyczyną nadwagi i otyłości jest niezdrowy styl życia. Jednocześnie jest to czynnik, na który my sami mamy wpływ. Wystarczy odpowiednia wiedza i motywacja oraz konsekwencja w stosowaniu ustalonych zasad, aby zmienić swoje niezdrowe nawyki.

Konsekwencje nadwagi i otyłości

Powszechnie sądzi się, że problem nadwagi i otyłości ma wymiar przede wszystkim estetyczny, związany z mniej atrakcyjnym wyglądem. Oczywiście to prawda, co potwierdza zwykle obniżona samoocena osób z tymi przypadłościami. Jednakże nadwaga, a przede wszystkim otyłość mają także bardzo poważne konsekwencje dla zdrowia i życia. Osoby z BMI powyżej 30 kg/m2mają od 50 do 100 proc. większe ryzyko przedwczesnego zgonu, niż osoby z BMI na poziomie 20–25 kg/m2.

Do chorób mogących rozwinąć się na skutek nadmiernej masy ciała zaliczamy:

1. Choroby układu krążenia

Otyłość prowadzi do takich zaburzeń, jak nadciśnienie tętnicze, dyslipidemie, cukrzyca typu 2, zespół metaboliczny, przerost lewej komory serca, które z kolei są przyczyną wielu niebezpiecznych chorób układu krążenia, jak: niewydolność krążenia, choroba niedokrwienna serca (ChNS), migotanie przedsionków, a nawet nagła śmierć sercowa. Badania amerykańskie (National Health and Nutrition Examination Survey III) wskazują, że częstość występowania nadciśnienia wzrasta wprost proporcjonalnie do wzrostu BMI – wśród osób z BMI poniżej 25 kg/m2wynosiła ona 15 proc., a z BMI powyżej 30 kg/m2 – około 40 proc.

2. Cukrzyca

Otyłość jest główną przyczyną cukrzycy typu 2, bo aż trzykrotnie zwiększa ryzyko jej wystąpienia. Ponad 90 proc. osób z tym schorzeniem to osoby otyłe. Mężczyzna otyły ma około 5-krotnie większe ryzyko zgonu z powodu cukrzycy niż mężczyzna o prawidłowej masie ciała. W przypadku kobiet ryzyko to jest nawet 7 razy większe.

Głównym sposobem leczenia cukrzycy typu 2 jest dążenie do obniżenia masy ciała. Oszacowano, że zmniejszenie masy ciała o 10 kg zmniejsza o około 30–40 proc. ryzyko zgonu związanego z cukrzycą.

3. Nowotwory

Liczne badania wskazują na to, że otyłość zwiększa umieralność z powodu nowotworów. W przypadku mężczyzn jest to głównie rak jelita grubego oraz rak gruczołu krokowego. U kobiet zaś: rak piersi, szyjki macicy, jajników i pęcherza żółciowego. Związek między powstawaniem i nasilonym rozwojem nowotworów a nadmierną masą ciała pozostaje niejasny. Jedna z najbardziej prawdopodobnych teorii mówi, że otyłość łączy się z większą liczbą wszystkich komórek organizmu i częstszymi ich podziałami, co zwiększa ryzyko powstawania komórek nieprawidłowych.

Oprócz wymienionych chorób z otyłością wiąże się też ryzyko wystąpienia choroby zwyrodnieniowej stawów, kamicy pęcherzyka żółciowego, zespołu obturacyjnego bezdechu sennego, zaburzeń w funkcjonowaniu układu rozrodczego, przewlekłej choroby nerek oraz zaburzeń psychosocjologicznych.

• Choroby zwyrodnieniowe stawów

Nadmiar tkanki tłuszczowej powoduje pojawianie się zmian zwyrodnieniowych, zwykle w stawach kończyn dolnych. Wiąże się to z szeregiem uciążliwych dolegliwości, jak: bóle, obrzęki i ograniczenie zdolności ruchowej.

• Kamica pęcherzyka żółciowego

Otyłość powoduje przesycenie żółci cholesterolem. Żółć bogata w cholesterol i zawierająca mało kwasów żółciowych staje się idealnym „podłożem” do tworzenia się złogów w pęcherzyku żółciowym.

• Zespół obturacyjnego bezdechu sennego

Nadmiar masy tłuszczowej powoduje obciążenie szyi i klatki piersiowej. Utrudnia to oddychanie i powoduje powtarzające się zjawisko braku przepływu powietrza przez drogi oddechowe trwające dłużej niż 10 sekund. Typowe objawy zespołu to: głośne chrapanie, uczucie porannego zmęczenia, senność w ciągu dnia. Zespół przyczynia się do rozwoju nadciśnienia płucnego, prawokomorowej niewydolności serca i wiąże się ze zwiększoną umieralnością z powodu chorób układu krążenia.

• Zaburzenia układu rozrodczego

U otyłych kobiet częściej występują zaburzenia cyklu miesiączkowego. Podczas trwania ciąży u takich kobiet mogą wystąpić następujące nieprawidłowości: nadciśnienie, zatrucie ciążowe, cukrzyca ciężarnych, infekcja dróg moczowych. Narażone też są na rozwiązanie ciąży cięciem cesarskim.

• Zaburzenia psychosocjologiczne

U osób otyłych często występuje zjawisko niskiego poczucia wartości, stany lękowe i depresyjne.

Podsumowując, nadmierna masa ciała zdecydowanie podnosi ryzyko wystąpienia wielu zaburzeń w stanie zdrowia pacjenta. Natomiast redukcja masy ciała wydłuża życie, służy poprawie zdrowia, zmniejszeniu ryzyka pojawienia się groźnych schorzeń, a w sytuacji ich uprzedniego zaistnienia – zwiększa efektywność leczenia.

Źródło: Redukcja masy ciała – poradnik dla edukatorów, opieka merytoryczna: Anna Grodowska, Wioleta Respondek, Ewa Rychlik, Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2012.

10 sposobów na szczupłą sylwetkę i dobre samopoczucie